شفقنا – معصومه نصیری ، مدرس و پژوهشگر سواد رسانه ای، در نوشتاری با عنوان «پاردایم اخلاق رسانه ای از منظر امام علی(ع)» آورده است:
در جهان رسانه ای شده امروز که به معنای واقعی، زیست در جامعه شبکه ای را تجربه می کنیم، آنچه قربانی نخست این مختصات است، «اخلاق» به عنوان گوهر گمشده جهان در بسیاری از ساحت هاست. اخلاق به عنوان یکی از مهمترین اصول انسانی و الهی، اگر در حوزه رسانه نادیده انگاشته شود تبعات فراگیر و غیرقابل جبران به همراه خواهد داشت. چه بسا بسیاری از شگردهای رسانه‌ای، که به ظاهر با هیچ اصل، بند و تبصره‌ای از حقوق و قانون در تضاد نباشند، اما ممکن است با اصول اخلاقی منافات داشته باشد.
در دایره المعارف بین المللی ارتباطات، اخلاق رسانه ای زیر مجموعه ای از اخلاق عملی یا حرفه ای دانسته شده که از ترکیب توصیف و تئوری تشکیل شده است. در این دایره المعارف آمده است: اخلاق رسانه ای شاخه ای جدید ولی مهم از اخلاق حرفه ای است…. در قضاوت های معنوی سطوح تصمیم گیرنده در رسانه ها، اخلاق رسانه ای از جایگاه ویژه ای برخوردار است. البته حفظ اهمیت اصول و تئوری اخلاقی رسانه ای به طور منطقی دو روی یک سکه اند.
اصول اخلاقی حاکم بر رسانه ها که بخشی از آنها ریشه در بسیاری از نظریات دارد و بخشی ناظر بر خلأهای اجتماعی جوامع است، شاید در نگاه نخست زاییده دنیای امروز باشند اما با نگاهی تاریخی و پژوهشی به قرن ها پیش و زمانی که نه رسانه معنای امروزش را داشت و نه نظریه پردازانی وجود داشتند، در قرآن کریم، سخنان پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع)به چشم می خورند.
امام علی (ع) در نهج البلاغه به موارد متعددی که ما این روزها به عنوان اخلاق رسانه ای خلأ آن را حس می کنیم، اشاره کرده اند. در حوزه های رفتارهای اخلاقی صاحبان رسانه، مخاطبان و زمامداران و…..
اینکه آیا اگر موضوعی واجد ارزش های خبری بود حتی به قیمت نادیده انگاشتن اخلاق مجوزی برای نشر دارد یا خیر، اینکه مخاطب در مواجه با پیام های رسانه ای، چگونه با بررسی منبع پیام می تواند از بسط و گسترش شایعات پرهیز نماید، اینکه حریم خصوصی افراد دارای اهمیت است و هرگونه ورود رسانه ای به آن تحت هر عنوانی یعنی نقض آن و…. نکاتی است که در فرمایشات مولا علی (ع) در نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته و چه حیف که ما به عنوان مدعیان شیعه علی ابن ابیطالب بودن، اصول مورد تاکید در کلام ایشان را برای مقاصد و مصالح اقتصادی، سیاسی و…..نادیده می گیریم.
در این نوشتار سعی بر این است به نگاه فرازمانی حضرت علی (ع) به موضوع اخلاق در اطلاع رسانی و رفتارهای مبتنی بر آگاه سازی مردم اشاره شود. بایدها و نبایدهایی که این روزها در بحبوحه فضای بی انتهای مجازی، شبکه های تلویزیونی و …. به کلی نادیده گرفته می شوند.
نگاهی به بایدها در حوزه اخلاق رسانه ای
در حوزه بایدهای اخلاقی رسانه ای برخی موارد در ذیل قوانین این حوزه قرار می گیرند و برخی فراتر از قوانین، دارای اهمیت و ضرورت هستند. به عنوان مثال رعایت اصول دینی، اخلاقی و مذهبی، آداب و سنن قومی و ملی، حفظ امنیت، نظم عمومی، سلامت و آرامش روانی جامعه، احترام به حیثیت و حریم خصوصی افراد، خودداری از ترویج شایعات و خبرهای غیرموثق، پرهیز از ترویج خشونت، بی اعتمادی، تهمت، عدم ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و ….همگی علاوه بر بایدهای اخلاقی، بایدهای قانونی نیز هستند. در این راستا مولفه هایی همچون مسئولیت‌پذیری، شجاعت، صراحت و شرافت، حق‌گرایی، صداقت و شفافیت، رعایت حرمت، رعایت مصالح نظام حاکم، امانت‌داری در انتشارات محتوا، ترویج اخلاق و…..را نیز نباید از نظر دور داشت.
اما در پاره ای موارد ممکن است بایدقانونی وجود نداشته باشد اما رسانه با بایدهای اخلاقی مواجه باشد و اینجاست که معنای اخلاق رسانه ای، به طور واقعی نمایانگر می شود. بسیاری از اصول اخلاقی در حوزه رسانه ممکن است در تزاحم با تکنیک های مهم رسانه ای باشند و تشخیص این مرز باریک مهم و دشوار است.
«مسوولیت پذیری» چه از سوی اصحاب رسانه و چه از سوی کسانی که اظهاراتشان از سوی رسانه منعکس می شود، از اصول دارای اهمیت در حوزه اخلاق رسانه ای است. امام علی (ع) در جملاتی به خصوصیات کلام مناسب و همین طور مسوولیت پذیری در قبال آن اشاره کرده اند. ایشان فرمودند: «نیکوترین کلام، کلامی است که استوار، محکم و پاکیزه باشد.» یا «تا زمانی که گفتاری را بر زبان نرانده‌ای، آن کلام و گفتار در اختیار توست، ولی زمانی که آن را اظهار داشتی از آن پس ضامن عواقب و پیامدهای آن خواهی بود.» یا «بهترین کلام، گفتاری است که خسته کننده نباشد و از گوینده نکاهد.» و یا «بهترین گفتار کلامی است که عمل و رفتار فرد ثابتش کند.» این نگاه نشانگر اهمیت کلام و مواجه مسوولانه در قبال آن است.
«حق گرایی» از دیگر اصول اخلاقی لازم برای رسانه هاست و حضرت علی(ع) در باب حق گویی می‌فرمایند: «حق را بگو، هر چند تلخ باشد.»
از اصولی که این روزها در قالب انتشار افسارگسیخته شایعات در انواع رسانه با آن مواجه هستیم، «عدم توجه به صداقت و راست‌گویی» منبع منتشرکننده پیام است. امام علی(ع) نیز می‌فرمایند: «هرچه شنیدی برای مردم نگو وگرنه دروغگو خواهی بود، و هرچه مردم به تو گفتند رد نکن و گرنه نادان خواهی بود.» این نگاه ضرورت داشتن قدرت تجزیه و تحلیل آنچه می خوانیم و می شنویم را به ما گوشزد می کند.
حضرت علی(ع) درباب ضرورت رعایت حرمت مخاطبان و تأکید بر کرامت انسان‌ها فرموده اند: «انسان موجودی آزاده است که در بند و یوغ نمی گنجد و هیچگونه ذلتی را نمی پذیرد. سزاوار نیست که انسانی، اینگونه در نزد کسی کرنش کند یا انسانی همانند خویش را ارباب خود بداند و بخواند.»
در زمینه وظیفه رسانه در رعایت مصالح مردم و کشور و بیان اینکه هرچه رسانه می داند اگر به مخدوش سازی امنیت روانی جامعه منجر شود، باید با دقت منتشر شود، اسلام نگاه ویژه ای دارد. پس از درگذشت پیامبر گرامی اسلام(ص)، عباس بن عبدالمطلب و ابوسفیان بن حرب، پیشنهاد بیعت به امام علی(ع) دادند. امام که به خوبی بر اغراض ابوسفیان و اوضاع و شرایط سیاسی آن زمان آگاه بود، از این عمل سرباز زد. در پاسخ به آنان به خطبه‌ای اکتفا کرد که در بخشی از آن به این واقعیت اشاره می‌کند که از اخباری آگاه است که اظهار آن به آشوب و اختلاف می‌انجامد:
«اگر [از حقوق از دست رفته و مقام و منزلتم] بگویم، می‌گویند: علی بر حکومت حرص ورزیده، و اگر خاموش باشم، می‌گویند: علی از مرگ ترسیده، هرگز! پس از آن همه جهاد و پیکار در میدان‌های جنگ! به خدا سوگند پسر ابوطالب به مرگ علاقمندتر از کودک به پستان مادر است. اما من چیزی می‌دانم که بر شما پوشیده است. اگر بگویم و بشنوید، به لرزه در می‌آیید و مضطرب می‌شوید و دیگر به جای نمی‌آیید، مانند لرزیدن ریسمان در چاهی که ته آن ناپدید است.»
همچنین ایشان در یکی از خطبه‌های خویش می‌فرماید: «سینه‌‌اش مالامال از اخبار و اسراری است که برای پیشگیری از انحراف آرای مردم، از نقل عمومی آن پرهیز دارم. به خدا اگر خواهم هریک از شما را خبر دهم که از کجا آمده و به کجا می‌رود و سرانجام کارهای او چه بود، توانم، لیکن ترسم که درباره من به غلو روید و مرا بر رسول خدا (ص) تفضیل نهید.»
امام علی(ع) با تاکید بر این نکته که انتشار اخبار و اعلام مطالب باید با در نظر داشتن مصلحت زمانی و مکانی و امانت داری باشد، می‌فرمایند: «اگر برای کلام خود موقعیت مناسبی نیافتی، آن را ابراز مدار.»
امام علی(ع) در یکی از نامه‌های خویش به این واقعیت اشاره می‌کنند که برخی مطالب و اخبار و اسرار حتی برای رازدارترین افراد جامعه نیز نباید بازگو شود: «بدانید حق شماست بر من که چیزی را از شما نپوشانم (و خبری را از شما پنهان نکنم)، جز راز جنگ که از پوشاندن آن ناچارم.»
نگاهی به نبایدها در حوزه اخلاق رسانه ای
جلوگیری از بازنمایی آنچه در واقعیت رخ داد و عدم تحریف و دستکاری آنها از اصول مهمی است که جزو اصول اخلاق رسانه ای باید مورد توجه قرار گیرد. امام علی (ع) در این زمینه می فرمایند: «همانا ستمگری و دروغ پردازی، انسان را در دین و دنیا رسوا می کند و عیب او را نزد عیب جویان آشکار می سازد.» یا «هر شخصی که با کلامی یا عملی بر ضرر مومنی کاری کند تا به آن مومن آسیب و صدمه ای برسد با این کارش از اسلام بیرون گشته و بر کفر داخل شده است.» ایشان با بیان این جملات بر ضرورت توجه به این اصل اخلاقی و لطماتی که ممکن است به اصل اساسی حقیقت وارد شود، اشاره می نمایند.
آنچه ما از آن به عنوان پروپاگاندا یا غوغاسالاری رسانه‌ای یاد می کنیم یکی از نبایدها در حوزه اصول اخلاق رسانه ای است که می تواند اثرات کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت قابل توجهی بر جای بگذارد. امام علی (ع) در این زمینه می فرمایند: «برخی همچون رعد و برق می‌غرند و می‌خروشند در حالی که این تحرکات همواره با شکست روبه‌رو است. ولی ما تا زمانی که واقع نشویم، نمی‌غریم و تا زمانی که جاری نشویم، باران راه نمی‌اندازیم.»
شفافیت و حرمت سانسور و خودسانسوری از دیگر اصول اخلاق رسانه ای است. ایشان در این زمینه فرمودند: «بدانید، حقی که شما برعهده من دارید این است که چیزی را از شما مخفی ندارم، جز اسرار جنگ را و کاری را بی مشورت شما نکنم، جز اجرای حکم خدا. حقی را که از آن شماست از موعد خود به تأخیر نیفکنم و تا به انجامش نرسانم از پای ننشینم، و حق شما را به تساوی دهم.»
مواردی که به اختصار مطرح شد، خطاب به صاحبان رسانه، مخاطبان و مسوولان است. اخلاق زیربنای همه اصول و فرم های اجتماعی است و اگر مخدوش شود اولین قربانیان آن، کسانی هستند که آن را مخدوش کردند یا زمینه های این امر را فراهم نمودند. رسانه بدون پایبندی به اصول اخلاقی، مخاطب بدون رعایت این مهم و مسوولان بدون ملاحظه چنین فاکتوری میتوانند زمینه ساز بی اخلاقی در جامعه باشند و از سوی دیگر در صورت التزام به اصول، می توانند مقوم آن باشند.
به امید روزی که شیعیان علی(ع) به سیره مولا و امامشان ملتزم به رعایت اخلاق باشند حتی اگر به ظاهر نفعشان در آن نباشد.
معصومه نصیری ـ عضو هیئت مدیره انجمن سواد رسانه ای ایران
پایان پیام
